Čitaonica rariteta i deo Biblioteke Tekelijanuma

Biblioteka Matice srpske ima bogate zbirke starih i retkih knjiga, koje su nastajale od njenog osnivanja i s osobitom pažnjom su popunjavane tokom njenog dugog trajanja.

Matičin apostol iz 13. veka

U zbirci rukopisa nalazi se 707 primeraka, od kojih su 492 ćiriličke knjige. Najstarija knjiga jeste Matičin apostol iz 13. veka, pisan na pergamentu. To je i najstariji sačuvani apostol srpske redakcije punog sastava. Od pergamentnih rukopisa postoje još dva odlomka iz 13. veka - Iriški odlomak apostolskih i jevanđeljskih čtenija i Bjelopoljski odlomak izbornog jevanđelja i apostola, kao i dva rukopisa iz 14. veka - Bečkerečki tipik i odlomak Četvorojevanđelja. Jedna od najlepše pisanih i ornamentiranih knjiga Biblioteke je Psaltir Gavrila Trojičanina, prepisan u manastiru Sveta Trojica kod Pljevalja 1643. godine. Po lepoti rukopisa i iluminacije izdvaja se i rukopisna Stihologija s početka 18. veka, koju je u Sentandreji prepisao Kiprijan Račanin, najtalentovaniji pisar-kaligraf i iluminator čuvene račanske škole. Među vrednije rukopise Biblioteke Matice srpske spadaju i prepisi Dušanovog zakonika, najznačajnijeg srpskog zakonskog spomenika, donetog na dva zakonodavna sabora, 1349. i 1354. godine.

Biblioteka Matice srpske poseduje 17  inkunabula, knjiga štampanih do kraja 15. veka, od kojih su dve privezi. Među njima je i Oktoih prvoglasnik Đurđa Crnojevića iz 1493/94, prva srpska inkunabula i najstarija ćirilička južnoslovenska štampana knjiga, otisnuta na Cetinju u Crnoj Gori.

Oktoih prvoglasnik Đurđa Crnojevića iz 1493/94. godine

Iz 16. i 17. veka postoje veoma vredne knjige na mnogim jezicima, među kojima su 42 elzevire. Ćirilicom štampanih knjiga iz ovog perioda je 186, od kojih je 157 srpskih. Po broju srpskih knjiga 15-17. veka zbirka Biblioteke Matice srpske je najbogatija u svetu.

Biblioteka ima najveću zbirku srpskih knjiga 18. veka (529 knjiga uključujući i 19 mesecoslova); najveću zbirku srpskih knjiga 19. veka (preko 5000 primeraka) i najbogatiju zbirku srpskih periodičnih publikacija 18. i prve polovine 19. veka. Među periodičnim publikacijama su Orfelinov Slavenosrpski magazin, prvi srpski časopis iz 1768. godine, kompleti godišta prvih srpskih novina koje su u Beču izdavala braća Markides Puljo 1791-1792. godine, kompleti godišta drugih po redu srpskih novina izdatih u Beču kod Stefana Novakovića 1792-1794. godine, sve sveske Letopisa Matice srpske, pokrenutog 1824, najstarijeg srpskog i južnoslovenskog književnog časopisa koji izlazi i danas, kao i drugi časopisi i novine. Iz 18. i 19. veka Biblioteka poseduje i knjige na stranim jezicima, među kojima su posebno bogate zbirke knjiga na ruskom i mađarskom jeziku.

Biblioteka Matice srpske uredila je u muzejski tip biblioteke najstariju srpsku školsku knjižnicu u Gimnaziji u Sremskim Karlovcima (oko 18.000 publikacija), a u toku je i uređenje biblioteke Bačke eparhije u Novom Sadu (brađeno preko 6000 knjiga). Zajedno sa Narodnom bibliotekom Srbije radi na sređivanju sentandrejske i hilandarske srpske riznice.

Zbirke retkih knjiga čine knjige s posvetama, beleškama i potpisima ličnosti od izuzetnog značaja za istoriju, nauku i kulturu, knjige s pečatima, knjige specijalne tehničke i umetničke opreme, knjige malog tiraža, ilegalna i ratna periodična izdanja.

U Biblioteci su pokrenute tri edicije kataloga starih i retkih knjiga i legata:
1) Ćirilske rukopisne knjige Biblioteke Matice srpske (prva knjiga objavljena je 1988. godine)
2) Katalog starih i retkih knjiga Biblioteke Matice srpske (počev od 1994)
3) Katalog legata Biblioteke Matice srpske (od 1995).

Rariteti Biblioteke smešteni su u posebnom magacinu, a koriste se u Čitaonici rariteta.  Po utvrđenom Programu za zaštitu starih i retkih publikacija, obavlja se njihova konzervacija i restauracija, mikrofilmovanje i digitalizacija.

U legatu Nikol i Sretena Marića

LEGATI

Posebnu kulturno-istorijsku i muzejsku vrednost imaju biblioteke-celine, lične biblioteke i biblioteke ustanova i društava, koje sadrže oko sto hiljada knjiga. Najstarija lična biblioteka, koja je u Biblioteku Matice srpske dospela 1841. godine, jeste biblioteka episkopa Platona Atanackovića. Ona danas sadrži 341 delo. Najvrednija lična biblioteka je biblioteka Save Tekelije, velikog zadužbinara i dobrotvora srpskog naroda sa 1984 knjige na 15 jezika. Tu je i rekonstruisana biblioteka Tekelijanuma sa 7104 knjige na raznim jezicima.

Kao posebne celine u Biblioteci Matice srpske čuvaju se i sledeće lične biblioteke: porodice Aleksijević, Stanislava Bajića, Berislava M. Berića, Slavka i Katarine Borojević, Vitomira Vuletića, Milana S. Dimitrijevića, Raška Dimitrijevića, Avrama Đukića, Miroslava Egerića, Vasilija Jovanovića, Jovana Jovanovića Zmaja, Stevana Josifivića, Dragana Klaića, Mite i Predraga Klicina, Vojislava Vokija Kostića, Marka Maletina, Nikol i Sretena Marića, Svetozara Matića, Dejana Medakovića, Đoke Mijatovića, Živana Milisavca, Milenka Miloševića, Koste Milutinovića, Ljubice Miljković, Borivoja Mirosavljevića, Milice Mitrović, Radoslava Mitrovića, Tihomira Ostojića, Vladimira Otovića, Boška Petrovića, Petra Popadića, Dušana Popova, Jovana Popovića, Radomira Radujkova, Aleksandra Sandića, Vase Stajića, Stojana Subotina, Ivana Subotića, Božidara Timotijevića, Miroljuba Todorovića, dr Irineja Ćirića i Stevana Ćirića i Mirka i Ruže Cvetkov. Od 1989. godine u Biblioteku pristiže Donacija Nikol i Sretena Marića sa oko 13.000 knjiga. U Biblioteci Matice srpske su i biblioteka Srpske pravoslavne velike gimnazije u Novom Sadu (osnovana 1819. godine) sa oko 12.000 knjiga, zbirka knjiga Ujedinjene omladine srpske, kao i vredna biblioteka Sterijinog pozorja sa literaturom iz oblasti istorije i teorije pozorišta i dramske književnosti. Od 1998. godine u Biblioteci Matice srpske je smeštena Poklon biblioteka Austrije koja danas sadrži oko 4.000 knjiga i časopisa i redovno se popunjava novim publikacijama.

Retkosti Biblioteke Matice srpske prevashodno se obrađuju u Odeljenju stare i retke knjige i legata.  Od 1992. godine, sa prelaskom na kompjutersku katalogizaciju rariteta, omogućeno je i njihovo pretraživanje u elektronskom katalogu, pored već postojećeg načina informisanja putem lisnih kataloga.

Zastavica iz crnojevićkog Oktoiha prvoglasnika